ApolloniA

Titulli: ApolloniA Fri Sep 28, 2007 7:57 pm

Në Apoloninë antike, përsëri një zbulim i rëndësishëm

Një tjetër zbulim i rëndësishëm në Apoloni. Ekspedita Francezo shqiptare ka arritur të nxjerrë në dritë një pjesë të agorasë së qytetit, që i përket periudhës arkaike dhe klasike të qytetit. Në fakt zbulimi ka qenë i pritshëm pas një periudhe studimore të nisur në pjesën veriore të qytetit të Apolonisë. Ekspedita e cila vepron në këtë qytet që nga viti 1993 ka arritur të zbuloj nëpërmjet metodave me elektrotinguj, gjurmë të kësaj vepre të rëndësishme. Ekspedita studimore ka përfunduar materialin e saj në prill të këtij viti.Ndërsa që prej katër ditësh kanë nisur gërmimet bazuar në hartën e përfituar nga metoda bashkëkohore në një trupë kërkimore të përbërë nga arkeologë francezë dhe arkeologë të Institutit arkeologjik shqiptar Tiranë si dhe Parkut Kombëtar Arkeologjik Apolonia. Ekspedita udhëhiqet prej profesorit të njohur Zhan Lyk Lambole. Sipas profesorit të mësipërme gjithçka është arritur nëpërmjet fushës së kërkimeve elektromagnetike. Pas pasqyrimit në hartë të këtyre rezultateve-tha ai e reja më e fundit dhe mund ta cilësojmë si shumë të rëndësishme për këtë qytet antik , e cila deri tani nuk dihej nga askush, është zbulimi i pjesës arkaike e klasike të Apolonisë. Kjo është shumë e rëndësishme sepse deri tani njihej vetëm pjesa e qendrës romake e cila cilësohej si qendra e qytetit . Në këtë konteks-tha profesor Zhan Lyk Lambole, edhe në qytetin e epokës arkaike e helenistike elementi më i rëndësishëm është Agoraja, ose e përkthyer si sheshi qendror i qytetit. Kjo do të thotë se kjo pjesë është më e madhja e zbuluar deri tani madje mund të thuhet se pjesa e qendrës së Apolonisë e cila vizitohet aktualisht është e përmasave shumë më të vogël se sa kjo agora Aktualisht-deklaroi ai jemi duke kryer sondazhe në skajin verior të kësaj agoraje. Pikërisht në këtë skaj fillon një ndërtesë e përmasave të mëdha. Në mënyrë më të përmbledhur-tha ai , mund të shprehem se qyteti antik i Apolonisë ndahej në tre pjesë. Në zonën e parë e cila njihet si zonë fetare. Brenda kësaj zone shtrihen tempujt e Apolonit dhe ai i Artemisit. Në zonën e dytë në të cilën janë të ndërtuara agoraja, e njohur si zonë publike. Pikërisht në këtë zonë ne po kryejmë gërmime Ajo njihet si qendra ekonomike dhe politike e qytetit. Pra futet në qendrat kryesore të tij Në zonën e tretë janë elementët e rinj. Janë lagjet private të banimit me banesat arkaike helenistike të cilat nuk njiheshin deri më sot.-deklaroi ai. Sipas zbulimeve të kryera janë evidentuar tre lagje banimi. E para gjendet pranë Akropolit dhe në vazhdim të saj shtrihen dy lagje të tjera. Në këto lagje shprehen arkeologët janë banesa të përmasave të mëdha. Dhe pikërisht këto banesa i japin një imazh të plotë dhe të saktë planit të at hershëm urbanistik të Apolonisë antike. Ekspedita do të vazhdoj gërmimet deri në datën 8 Shtator. Të gjitha zbulimet e saj do ti nënshtrohen më pas një studimi të plotë për të nxjerrë më në pah këtë zbulim të ri dhe të rëndësishëm të Apolonisë. Në parkun Kombëtar Apolonia janë dhënë mjaft surpriza nëpërmjet zbulimeve të ekspeditave Kështu para disa kohësh një tjetër ekspeditë e cila vazhdon gërmimet në pjesën perëndimore të qytetit, në tempullin e Artemisës ka arritur të nxjerrë zbulime të rëndësishme që provojnë ekzistencën e Apolonisë para kolonizimit të saj. Ndërsa në nekropolin e qytetit në fshatin kryegjatë janë gjetur figurina dhe enë të përpunuara që kanë nxjerrë sërish në dritë lidhjet ekonomike të këtij qyteti si dhe lirinë njëkohësisht ekonomike që ka ekzistuar në periudha të ndryshme të tij përfshi atë arkaike, romake , helenistike etj.

Titulli: Re: ApolloniA Fri Sep 28, 2007 7:58 pm

Gërmimet zbulojnë tempullin arkaik të Horës së Apolonisë

Një grup i përbashkët arkeologësh të huaj e shqiptarë kanë zbuluar për herë të parë një komplekës themelesh të një tempulli nga një gërmim në perëndim të mureve të qytetit antik të Apolonisë. Vendndodhja e tempullit të zbuluar është në një distancë të shkurtër nga fshati Pojan dhe pikërisht, në pronat e familjes së Bonjakëve. Në këtë tempull bie në sy dyshemeja e tij si dhe një punishte për prodhimin e qeramikes. Gjithashtu, nga ky tempull kanë dalë një numër i madh terakotash, apo të quajtura ndryshe, figurina, të cilat tregojnë se ky tempull i është dedikuar një perëndie të rëndësishme për qytetin, që sipas arkeologëve mund të jetë perëndia Artemis apo Apolloni. Arkeologët për këtë rast shprehen se gërmimet e mëtejshme do të përcaktojnë perëndin totalitare. Deri tani gjatë kërtyre gërmimeve është arritur të përcaktohet qartë vëndodhja e tempullit të cilat i përkasin periudhës Arkaike e Klasike të shekullit të pestë para erës sonë. Prof. Jack Davis, bashkëdrejtor i projektit dhe prof. në Universitetin e Cincinnatit në SHBA, pas zbulimit të këtij monumenti kulture shprehet se “është zbuluar një tempull më i madh në botën Antike, është një zbulim bresëlënës që do të ndikoi shumë për trashgiminë kulturore shqiptare. Vërtetë ky tempull do të luajë një rol të rëndësishëm për turizmin shqiptar”. Ndërkaq, edhe profesori i asociuar Vangjel Dimo e ka quajtur këtë zbulim mjaft të rëndësishëm, duke thënë se “rezultatet e kësaj ekspedite janë mjaft të mira: jo vetëm që do të dokumentohet historia e pasur e praktikave të kulteve në qendrën antike, por u lokalizua dhe një monument i panjohur më parë, një tempull arkaik.
Zbulimi, dëshmitar i tempujve helenë në Adriatik

Kurse arkeologia Evi Gorogiami, drejtuese e punimeve tregon se “zbulimi i konsiderueshëm i figurinave dalë në dritë në këtë tempull tregon që jemi pranë depoizitave votive, aty ku mblidheshin mbeturinat e sakrificave apo dedikimeve. Profesorja e asociuar Iris Pojani, që është njëkohësisht edhe bashkëdrejtore e këtij projekti, do të shprehej: “Ky tempull i horës së Apolonisë është një nga dëshmitarët më të hershëm edhe të tempujve grekë në brigjet e Adriatikut”. Padyshim një rol të rëndësishëm, ku analizohen të gjitha gjetjet në shtresat arkeologjike jo vetëm të këtij tempulli, për të kuptuar se kujt periudhe i përkasin, është edhe laboratori, i cili ndodhet në muzeun e manastirit, ku studjues dhe specialistë zbardhin prejardhjen e zbulimeve. Studijuesja Devis ka konstatuar se atje ndodhen edhe një sasi të kosiderueshme terakotash me imazhe femërore e burrërore të paraqitura gjysmë të shtrira sëbashku, të cilat sipas saj, janë të shkëlqyera, e në mos kaq, ajo i quan edhe unike për botën greke.

Historia e tempullit arkaik në Apoloni

Ky është një tempull i madh ndërtuar me gurë gëlqerorë, i panjohur nga studimet e gërmimet e mëparshme, ndërtuar në periudhën arkaike apo klasike. Nëse ky konkluzion i arkeologëve mbështetet nga gërmime të tjera të vitit të kaluar, tempulli i zbuluar i Horës së Apollonisë është një nga dëshmitarët më të hershëm edhe të tempujve grekë në brigjet e Adriatikut. Ende është i paqartë se kujt i përkiste apo kujt i dedikohej ky tempull. Por disa pika referimi ekzistojnë. Një stelë, që datohet në shek.II B.C, ripërdorur si spolia në një ndertese në veriperëndim të shtëpive të Bonjakëve ku është gjetur tempulli, paraqet Artemisin me pishtar, si dhe një dedikim për vet perëndeshën. Ky tempull i zbuluar është 5m i gjatë i hapur në pjesën lindore të rrugës që vjen nga jugu i fshatit të Pojanit dhe kalon në kompleksin e familjes së Bonjakëve. Gërmimet kanë arritur deri në thellësinë 1,5m. Depozitat e gërmuara gjerësisht i përkisnin periudhës së mesme helenistike, por duke gërmuar më thellë, u arrit niveli i shtresës që datonte periudhën e vonë klasike. Depozita helenistike përmbante shumë figurina dhe ato ishin më të plota se në kuadratet e tjerë. Një pjesë e mirë e këtyre figurinave janë djegur pasi janë thyer. Qeramika përfshin kryesisht pjata dhe enë kuzhine. Kuadrati i këtij tempulli është 3x3m2 dhe ndodhet sapo hyn në hyrjen kryesore të kompleksit të Bonjakëve.

Bonjakët kanë dëmtuar paditur tempullin e lashtë

Sipas arkeologëve, në këtë tempull janë bërë dy ndërhyrje nga pronarët e banesës, të cilët pa e ditur se poshtë tyre ndodhej ky thesar kanë futur nën tokë një shtyllë për të shërbyer si mbështetje qëndrore për mullarët e barit. Figurina të fragmentuara janë gjetur në nivelet e sipërme të këtij sondazhi. Pak më thellë, nuk u gjetën figurina, por një numër i konsiderueshëm enësh me vernik të zi të importuara (pjesa më e madhe nga Atika dhe Italia e Jugut, me një komponent të vogël Korinthi), të përziera me guacka dhe eshtra kafshësh, siç duket mbeturina të mbetura nga ngrënia. Qeramika e vonë Arkaike vazhdon të gjendet edhe më poshtë, dhe në nivelin më të thellë ishte buza e dinosit me dekoracion floreal që datohet rreth 525.Qëllimi i gërmimit këtu ishte të ndiqej linja e blloqeve masivë që ishin zbuluar dikur nga një traktor në 1997, kur ishte ndërtuar shtëpia e tyre. Në atë kohë blloqet u përdorën për ndërtimin e themeleve të shtëpisë. Gërmimet nuk u ndërmorrën ekzaktësisht në mënyrë stratigrafike, përderisa dheu mbi blloqe ishte i mbushur me mbeturina moderne, siç janë qeset plastike. Veç këtyre, në këtë shtresë të lëvizur janë zbuluar edhe disa gjetje të tjera antike të veçanta.

Specialistët: Pronari të kompensohet. Tempulli t'i kalojë shtetit

Gërmimet tek familja Bonjakët sipas arkeologëve është e qartë se këtu është vendodhja e jo vetëm një sanktuari të lashtë por edhe e një tempulli monumental të gurtë. Një sasi e kosiderueshme e qeramikës së importuar (kryesisht Atike dhe nga Italia e Jugut, por jo pak edhe korintike) kishte ardhur në këtë sanktuar në formën e dedikimeve që në cerekun e fundit të shek.VI, para Krishtit. Figurinat e terakotave me imazhet femërore e burrërore të paraqitura gjysmë të shtrira sëbashku janë të shkëlqyera në mos unike për botën greke. Në periudhën Arkaike dhe Klasike ky sanktuar duket qëndronte jashtë qytetit të Apollonisë, pranë lumit Vjosë, e mbase në skaj të fushës moçalore. Gradualisht, në periudhën helenistike e romake, zona midis sanktuarit dhe pjesës tjetër u banua. Duket se në një moment ende të papërcaktuar, tempulli u përdor si gurore. "Nuk do të ketë dyshime, -shprehen gjeologët, se gërmimet e mëtejshme do të sillnin të dhëna të reja dhe do të sqarojnë datën e tempullit pikërisht atë të ndërtimit dhe shkatërrimit". Ky sit i rivlerësuar është edhe një potencial turistik. Që të arrihet qëllimi duhet që pronarët të kompesohen e toka t’i kalojë shtetit. Zbulimi i këtyre rrënojave kërkon me urgjencë ndërrimin e trasesë së rrugës Lushnje-Vlorë. Nëse rruga do të kalojë aty ku është planifikuar do të dëmtojë rëndë jo vetëm nekropolin romak por gjithë parkun e planifikuar të Apolonisë në tërësinë e tij.

Titulli: Re: ApolloniA Fri Sep 28, 2007 7:59 pm

Apolloni e Ilirisë

Në kohën antike ka pasur të paktën 30 qytete që u ngritën nën egidën e Apollonit. Për këtë arsye Apolloninë tonë, për ta dalluar nga të tjerat, shkrimtarët antikë e quajnë Apollonia e Ilrisë, Jonit apo Epirit. Stefan Bizantini shton edhe epitetin "e para" duke dashur të thotë me këtë se ishte më i madhi dhe më i njohuri ndër qytetet që mbanin këtë emër. Në fakt, në mesin e shek. VI të e.s., kur Stefani bënte këtë cilësim, Apollonia po katandisej në një fshat. Por ky shkrimtar jetonte me të kaluarën duke lexuar Herodotin, Tukiditin , Strabonin etj. Këtë qytet të Ilirisë, shkruan Stefani, e banonin ilirët si dhe Epidamin. Pastaj u dërguan 200 kolonë korintas me në krye Gylakun, i cili e quajti Gylakea. A mund të besohet një bibliofili që shkruante për fakte që kishin ngjarë 1200 vjet para tij?

Arkeologët provuan se Stefani ishte mjaft i saktë. Gjatë gërmimeve në Apoloni u gjetë fragmete qeramike dhe vegla hekuri dhe bronxi, që i takonin fundit të periudhës së bronxit dhe fillimit të asaj të hekurit. Ato ishin sende tipike ilire që i përkisnin një popullsie e cila kishte banuar aty shumë kohë para ardhjes së kolonistëve. Edhe ajo që dukej legjendë për emrin e një prijësi korinthas, u vërtetua nga gjetja e një mbishkrimi që përmend fushën e Gylakut.

Vetë apoloniatët duket se pëlqenin m shumë një variant tjetër mbi themelimin e qytetit. Sipas një mbishkrimi të porositur prej tyre në Olympia të Greqisë, Apolonia ishte "ndërtuar pranë Jonit nga Foibi (Apoloni) flokëgjatë". Relievi që shoqëron këtë mbishkrim bën aluzion për një origjinë homerike të paraardhësve të tyre. Aty paraqiten Odiseja, Menelau, Paridi dhe heronj të tjerë të luftës së Trojës. Apollodori duket se na sqaron nënkuptimin e këtij relievi kur shkruan se "mbasi vdiq Helefenori në Trojë, ata që ishin me të, duke u fshehur buzë gjirit Jon, u vendosën në Apoloninë e Epirit". Sigurisht që apoloniatët kanë shkuar tepër larg duke kërkuar origjinën e tyre, por dëshira për të rrjedhur nga heronjtë e Trojës ishte tepër e modës në atë kohë.

Shkrimtarë të tjerë të lashtë qëndrojnë më afër të vërtetës kur japin lajme mbi themelimin e Apollonisë në fillimin e shek. VI p.e.s. Në përgjithësi ata bashkohen edhe për origjinën e kolonistëve të pare. Plutarku thotë se ata ishin korinthas të larguar gjatë sundimit të tiranit Periandër (fundi i shek. VII-fillimi i shek. VI p.e.s). Straboni përcakton edhe qendrat nga u nisën: Kikysi dhe Dysponti, në rrugën ndërmjet Elidës dhe Olympias në Peloponez. Në një vend tjetër, Straboni shkruan se së bashku me korinthasit në Apoloni u vendosën edhe korkyrasit, gjë që dëshmohet edhe nga Skymi dhe Pausania. Korkyra, që ishte vetë koloni e Korinthit (737 p.e.s), luajti më pas një rol të veçantë kolonizues në bregdetin e Jon dhe Adriatik. Ka shumë mundësi që prej saj të jenë nisur edhe kolonistët e pare të Dyrrahut dhe Apolonisë.

Thamë më lartë se këto lajme të autorëve antikë janë vetëm afër të vërtetës, sepse ata qindra kolonistë nuk zbritën nga anijet në një ditë të vetme për të themeluar mbi një kodër të shkretë qytetin e Apolonisë. Shumë kohë para vitit 588 p.e.s., ndërmjet vendasve ilirë dhe lundërtarëve grekë ishin vendosur marrëdhënie shkëmbimi në natyrë. Në Belsh janë gjetur copa enësh greke të fund shek VIII p.e.s., pra të kohës së themelimit të Korkyrës.

Në Kute dhe Margëlliç të Mallakastërs, enët e importuara i takojnë shek. VII p.e.s., pra gjithmonë para themelimit të Apolonisë. Është e qartë se tregtarët grekë kishin krijuar një pike tregtimi, një emporion, diku në grykë të Vjosës. Prej aty nuk qe e vështirë të merreshin vesh me vendasit, për t’u vendosur në qendrën më të afërt ilire, në kodrën ku u ngrit më vonë Apolonia. Shkëmbimi i mallrave ishte i leverdishëm për të dy palët dhe për më tepër aristokracia ilire kishte nevojë për sendet luksoze të artizanatit grek. Mbi këtë bazë grupe zejtarësh gjenin vazhdimisht vend pune në qendrën e re, ku përziheshin me banorët vendas, derisa zotëruan mbi ta.

Përderisa kolonia e re kishte një karakter zejtar-tregtar, ajo mund të ekzstonte në marrëveshje të plotë me vendasit. Por në antikitet asnjë qytet nuk mund të jetonte vetëm si i tillë. Një pjesë e popullsisë do të merrej patjetër me buqësis dhe veçanërisht me vreshtari. Nga Herodoti mësojmë se nga fundi i shek. VI p.e.s. apoloniatët kishin kullota buzë Vjosës, ku kullosnin një kope të përbashkët. Gjithashtu qytetarët kishin arat e tyre jashtë qytetit.

Shtimi i shpejtë i popullsisë do të nxirrte patjetër nevojën për toka, të cilat i takonin fiseve ilire. Ky ishte një rast tregu për aristokracinë ilire, por ndonjëherë edhe shkak lufte. Fqinjë të Apolonisë, sipas Aristotelit, ishin taulantët dhe atintanët, të parët zotër të fushës, të dytët në zonën kodrinore të Mallakastërs. Përtej Vjosës vinin amantët, apo abantët, siç u pëlqente të quheshin. Ky shtrembërim i lehtë i emrit i lidhte këta ilirë, që kishin dëgjuar Homerin, me lokridasit dhe abantët e Eubesë, të cilët, sipas legjendës, pas rënies së Trojës erdhën me tetë anije deri tek mallet Keranune (Karaburuni dhe Mali i Çikës).

Qyteti i tyre Throni u bë armiku i Apolonisë. Shkaqet për këtë nuk i dime. Mund të mendohet se Throni ishte qendër tregtare, një skelë që konkuronte në një fare mase Apoloninë dhe mudn të strehonte piratët. Në këtë rast vjen në considerate Treporti në gjirin e Vlorës, ku arkeologët kanë gërmuar një vendbanim ilir të shek. VI-V p.e.s. Po të jetë kështu, apoloniatët kishin edhe arsyet të tjera për t’i vënë syrin këtij vendi. Ai ishte një skelë e mire reserve në rast se deti i egërsuar nuk lejonte hyrjen e anijeve në grykën e Aos dhe mjaft e veçuar nga pjesa tjetër e teritorit amant, për t’u shkëputur prej tij. Por në qoftp se Throni ka qenë në brendësi, atëherë shkaku i luftës mun të ketë qenë tjetër.

Një shkrimtar i vonë, Eliani, ndoshta jo rastësisht, e lidh luftën e apoloniatëve me ilirët me burimet e serës pranë Nymfeut. Dëshira për ti zotruar këto burime mund të ishte një shkak tjetër i luftës dhe Throni atëherë duhet kërkuar në bregun e djathtë të Vjosës.
Megjithëse nuk dime shkaqet e luftës, ne njohim pasojat e saj. Sipas Valter Maksimit, që shkruan në shek. I të e.s. “Ngjarje e thënie të shënuara”, apoloniatët në këtë luftë të vështirë kërkuan ndihmën e dyrrahasve. Këta të fundit s’kishin fitim të hynin në grindje me ilirët dhe i propozuan për ndihmë (apoloniatëve) lumen Aea (variant i Aos), duke dashur t’i thoshin me kët se lumi duhej të mbetej kufiri midis dy palëve. Por apoloniatët e morën punë kallup dhe i caktuan lumit rradhën e parë në ushtri, si komandant të tyre. “Megjithëse nuk kishin shpresë –shkruan Maksimi- ata i mundën armiqtë e tyre duke ia veshur këtë triumph besimit të këtij falli”.

Kjo fitore do të ishte harruar në qoftë se në ekstazën e saj, apoloniatët nuk do të kishin vendosur ta përjetësonin në art. Një e dhjeta e plaçkës u caktuaa për të mbuluar shpenzmet e ngritjes së një monumenti kushtuar Zeusit, në Olympia të Peloponezit. Porosia iu ngarkua Lykut, të birit të Mironit të famshëm. Një kopje e dytë e këtij monumenti u ngrit edhe në Apoloni. Ne sot e njohim me hollësi këtë monument në bazë të përshkrimit të saktë të Pausanias, që e vizitoi rreth mesit të shek. II të e.s. Gjithashtu gërmimet arkeologjike në Olympia nxorrën në dritë edhe një pjesë të bazamentit të këtij monumenti me mbishkrimin arkaik: “ Këtu gjendemi si dhuratë e Apolonisë së ndërtuar pranë Jonit nga Foibi flokëgjatë. Fituesit kundër abantëve, Zeusit ia kushtojmë një të dhjetën e plaçkës të marrë në Thronion”.

Në qendër të bazamentit gjysmërrethor prej mermeri ishte paraqitur një skenë nga gjigantomania (lufta me gjigantët): Thetis dhe Himera i luten Zeusit për të bijtë e tyre. Pjesa tjetër paraqet kundrjet njëri-tjetrit heronjtë e Trojës: Akilin kundër Agamemnonit, Odisenë kundër Helenit, Menelaun kundër Paridit dhe Ajaksin kundër Deifobit. Në këtë mënyrë Lyku simbolizonte ndeshjen e helenëve me “barbarët”, siç komentonte Pausania.

Në qoftë se vepra e Lykut do të jetonte për shekuj, ideja e tij për armiqësinë midis helenëve të Apolonisë dhe “barbarëve” të Ilirisë ishte dritëshkurtër. Përkundrazi, në të ardhme do të ndodhte e kundërta: ata do të lidheshin ngushtë me ilirët dhe do të shkëputeshin nga helenët e tjerë. Sidoqoftë, nuk duhet të kërkojmë tek Lyku që të parashikonte historinë. Megjithatë ai i shërbeu asaj duke përjetësuar në art një ngjarje, ndërsa koha e veprimtarisë së tij në vitet 470-450 p.e.s., na jep datën kur ndodhi ajo.

Titulli: Re: ApolloniA Fri Sep 28, 2007 8:00 pm

Apolloni e Ilirisë

Në kohën antike ka pasur të paktën 30 qytete që u ngritën nën egidën e Apollonit. Për këtë arsye Apolloninë tonë, për ta dalluar nga të tjerat, shkrimtarët antikë e quajnë Apollonia e Ilrisë, Jonit apo Epirit. Stefan Bizantini shton edhe epitetin "e para" duke dashur të thotë me këtë se ishte më i madhi dhe më i njohuri ndër qytetet që mbanin këtë emër. Në fakt, në mesin e shek. VI të e.s., kur Stefani bënte këtë cilësim, Apollonia po katandisej në një fshat. Por ky shkrimtar jetonte me të kaluarën duke lexuar Herodotin, Tukiditin , Strabonin etj. Këtë qytet të Ilirisë, shkruan Stefani, e banonin ilirët si dhe Epidamin. Pastaj u dërguan 200 kolonë korintas me në krye Gylakun, i cili e quajti Gylakea. A mund të besohet një bibliofili që shkruante për fakte që kishin ngjarë 1200 vjet para tij?

Arkeologët provuan se Stefani ishte mjaft i saktë. Gjatë gërmimeve në Apoloni u gjetë fragmete qeramike dhe vegla hekuri dhe bronxi, që i takonin fundit të periudhës së bronxit dhe fillimit të asaj të hekurit. Ato ishin sende tipike ilire që i përkisnin një popullsie e cila kishte banuar aty shumë kohë para ardhjes së kolonistëve. Edhe ajo që dukej legjendë për emrin e një prijësi korinthas, u vërtetua nga gjetja e një mbishkrimi që përmend fushën e Gylakut.

Vetë apoloniatët duket se pëlqenin m shumë një variant tjetër mbi themelimin e qytetit. Sipas një mbishkrimi të porositur prej tyre në Olympia të Greqisë, Apolonia ishte "ndërtuar pranë Jonit nga Foibi (Apoloni) flokëgjatë". Relievi që shoqëron këtë mbishkrim bën aluzion për një origjinë homerike të paraardhësve të tyre. Aty paraqiten Odiseja, Menelau, Paridi dhe heronj të tjerë të luftës së Trojës. Apollodori duket se na sqaron nënkuptimin e këtij relievi kur shkruan se "mbasi vdiq Helefenori në Trojë, ata që ishin me të, duke u fshehur buzë gjirit Jon, u vendosën në Apoloninë e Epirit". Sigurisht që apoloniatët kanë shkuar tepër larg duke kërkuar origjinën e tyre, por dëshira për të rrjedhur nga heronjtë e Trojës ishte tepër e modës në atë kohë.

Shkrimtarë të tjerë të lashtë qëndrojnë më afër të vërtetës kur japin lajme mbi themelimin e Apollonisë në fillimin e shek. VI p.e.s. Në përgjithësi ata bashkohen edhe për origjinën e kolonistëve të pare. Plutarku thotë se ata ishin korinthas të larguar gjatë sundimit të tiranit Periandër (fundi i shek. VII-fillimi i shek. VI p.e.s). Straboni përcakton edhe qendrat nga u nisën: Kikysi dhe Dysponti, në rrugën ndërmjet Elidës dhe Olympias në Peloponez. Në një vend tjetër, Straboni shkruan se së bashku me korinthasit në Apoloni u vendosën edhe korkyrasit, gjë që dëshmohet edhe nga Skymi dhe Pausania. Korkyra, që ishte vetë koloni e Korinthit (737 p.e.s), luajti më pas një rol të veçantë kolonizues në bregdetin e Jon dhe Adriatik. Ka shumë mundësi që prej saj të jenë nisur edhe kolonistët e pare të Dyrrahut dhe Apolonisë.

Thamë më lartë se këto lajme të autorëve antikë janë vetëm afër të vërtetës, sepse ata qindra kolonistë nuk zbritën nga anijet në një ditë të vetme për të themeluar mbi një kodër të shkretë qytetin e Apolonisë. Shumë kohë para vitit 588 p.e.s., ndërmjet vendasve ilirë dhe lundërtarëve grekë ishin vendosur marrëdhënie shkëmbimi në natyrë. Në Belsh janë gjetur copa enësh greke të fund shek VIII p.e.s., pra të kohës së themelimit të Korkyrës.

Në Kute dhe Margëlliç të Mallakastërs, enët e importuara i takojnë shek. VII p.e.s., pra gjithmonë para themelimit të Apolonisë. Është e qartë se tregtarët grekë kishin krijuar një pike tregtimi, një emporion, diku në grykë të Vjosës. Prej aty nuk qe e vështirë të merreshin vesh me vendasit, për t’u vendosur në qendrën më të afërt ilire, në kodrën ku u ngrit më vonë Apolonia. Shkëmbimi i mallrave ishte i leverdishëm për të dy palët dhe për më tepër aristokracia ilire kishte nevojë për sendet luksoze të artizanatit grek. Mbi këtë bazë grupe zejtarësh gjenin vazhdimisht vend pune në qendrën e re, ku përziheshin me banorët vendas, derisa zotëruan mbi ta.

Përderisa kolonia e re kishte një karakter zejtar-tregtar, ajo mund të ekzstonte në marrëveshje të plotë me vendasit. Por në antikitet asnjë qytet nuk mund të jetonte vetëm si i tillë. Një pjesë e popullsisë do të merrej patjetër me buqësis dhe veçanërisht me vreshtari. Nga Herodoti mësojmë se nga fundi i shek. VI p.e.s. apoloniatët kishin kullota buzë Vjosës, ku kullosnin një kope të përbashkët. Gjithashtu qytetarët kishin arat e tyre jashtë qytetit.

Shtimi i shpejtë i popullsisë do të nxirrte patjetër nevojën për toka, të cilat i takonin fiseve ilire. Ky ishte një rast tregu për aristokracinë ilire, por ndonjëherë edhe shkak lufte. Fqinjë të Apolonisë, sipas Aristotelit, ishin taulantët dhe atintanët, të parët zotër të fushës, të dytët në zonën kodrinore të Mallakastërs. Përtej Vjosës vinin amantët, apo abantët, siç u pëlqente të quheshin. Ky shtrembërim i lehtë i emrit i lidhte këta ilirë, që kishin dëgjuar Homerin, me lokridasit dhe abantët e Eubesë, të cilët, sipas legjendës, pas rënies së Trojës erdhën me tetë anije deri tek mallet Keranune (Karaburuni dhe Mali i Çikës).

Qyteti i tyre Throni u bë armiku i Apolonisë. Shkaqet për këtë nuk i dime. Mund të mendohet se Throni ishte qendër tregtare, një skelë që konkuronte në një fare mase Apoloninë dhe mudn të strehonte piratët. Në këtë rast vjen në considerate Treporti në gjirin e Vlorës, ku arkeologët kanë gërmuar një vendbanim ilir të shek. VI-V p.e.s. Po të jetë kështu, apoloniatët kishin edhe arsyet të tjera për t’i vënë syrin këtij vendi. Ai ishte një skelë e mire reserve në rast se deti i egërsuar nuk lejonte hyrjen e anijeve në grykën e Aos dhe mjaft e veçuar nga pjesa tjetër e teritorit amant, për t’u shkëputur prej tij. Por në qoftp se Throni ka qenë në brendësi, atëherë shkaku i luftës mun të ketë qenë tjetër.

Një shkrimtar i vonë, Eliani, ndoshta jo rastësisht, e lidh luftën e apoloniatëve me ilirët me burimet e serës pranë Nymfeut. Dëshira për ti zotruar këto burime mund të ishte një shkak tjetër i luftës dhe Throni atëherë duhet kërkuar në bregun e djathtë të Vjosës.
Megjithëse nuk dime shkaqet e luftës, ne njohim pasojat e saj. Sipas Valter Maksimit, që shkruan në shek. I të e.s. “Ngjarje e thënie të shënuara”, apoloniatët në këtë luftë të vështirë kërkuan ndihmën e dyrrahasve. Këta të fundit s’kishin fitim të hynin në grindje me ilirët dhe i propozuan për ndihmë (apoloniatëve) lumen Aea (variant i Aos), duke dashur t’i thoshin me kët se lumi duhej të mbetej kufiri midis dy palëve. Por apoloniatët e morën punë kallup dhe i caktuan lumit rradhën e parë në ushtri, si komandant të tyre. “Megjithëse nuk kishin shpresë –shkruan Maksimi- ata i mundën armiqtë e tyre duke ia veshur këtë triumph besimit të këtij falli”.

Kjo fitore do të ishte harruar në qoftë se në ekstazën e saj, apoloniatët nuk do të kishin vendosur ta përjetësonin në art. Një e dhjeta e plaçkës u caktuaa për të mbuluar shpenzmet e ngritjes së një monumenti kushtuar Zeusit, në Olympia të Peloponezit. Porosia iu ngarkua Lykut, të birit të Mironit të famshëm. Një kopje e dytë e këtij monumenti u ngrit edhe në Apoloni. Ne sot e njohim me hollësi këtë monument në bazë të përshkrimit të saktë të Pausanias, që e vizitoi rreth mesit të shek. II të e.s. Gjithashtu gërmimet arkeologjike në Olympia nxorrën në dritë edhe një pjesë të bazamentit të këtij monumenti me mbishkrimin arkaik: “ Këtu gjendemi si dhuratë e Apolonisë së ndërtuar pranë Jonit nga Foibi flokëgjatë. Fituesit kundër abantëve, Zeusit ia kushtojmë një të dhjetën e plaçkës të marrë në Thronion”.

Në qendër të bazamentit gjysmërrethor prej mermeri ishte paraqitur një skenë nga gjigantomania (lufta me gjigantët): Thetis dhe Himera i luten Zeusit për të bijtë e tyre. Pjesa tjetër paraqet kundrjet njëri-tjetrit heronjtë e Trojës: Akilin kundër Agamemnonit, Odisenë kundër Helenit, Menelaun kundër Paridit dhe Ajaksin kundër Deifobit. Në këtë mënyrë Lyku simbolizonte ndeshjen e helenëve me “barbarët”, siç komentonte Pausania.

Në qoftë se vepra e Lykut do të jetonte për shekuj, ideja e tij për armiqësinë midis helenëve të Apolonisë dhe “barbarëve” të Ilirisë ishte dritëshkurtër. Përkundrazi, në të ardhme do të ndodhte e kundërta: ata do të lidheshin ngushtë me ilirët dhe do të shkëputeshin nga helenët e tjerë. Sidoqoftë, nuk duhet të kërkojmë tek Lyku që të parashikonte historinë. Megjithatë ai i shërbeu asaj duke përjetësuar në art një ngjarje, ndërsa koha e veprimtarisë së tij në vitet 470-450 p.e.s., na jep datën kur ndodhi ajo.