Filozofet .....

Filozofet!

ARISTOTELI , filozof grek (384-322 p.e.r.). Lindi në Stagirë të Trakisë, nxënës i Platonit. Me ftesën e mbretit të Maqedonisë Filipit bëhet mësues dhe edukator i Aleksandrit (që më vonë u quajt i Madh). Në kohën kur Aleksandri filloi pushtimet e veta jashtë Evropës, Aristoteli u kthye në Athinë dhe këtu, duke ligjëruar në Lice, shkroi veprat kryesore të tij. Është themelues i shkollës peripatetike në Athinë. I akuzuar për ateizëm ikën nga Athina në Haleks («që athinasit për herë të dytë të mos e fyejnë filozofinë»), ku së shpejti edhe vdes.

Aristoteli hyn në radhën e filozofëve më të mëdhenj të të gjitha kohëve. Është mendja sintetike më e rëndësishme dhe në përgjithësi gjeniu më i gjithanshëm i antikës. Duke rishqyrtuar në mënyrë kritike filozofinë e mësuesit të vet Platonit, ai sistematikisht zhvilloi në një sërë veprash kapitale filozofinë e re origjinale dhe grumbulloi njëkohësisht në mënyrë enciklopedike të gjitha rezultatet e rëndësishme të filozofisë së vjetër greke dhe të shkencave të veçanta. Të gjitha fushat deri atëherë të njohura si dhe një sërë fushash të reja të aktivitetit mendor dhe të njohurive njerëzore të disiplinave filozofike (logjika, metafizika, fizika, psikologjia, etika, politika, astronomia, meteorologjia, zoologjia, poetika e tjera) janë objekt i hulumtimeve gjeniale të Aristotelit.





ABELAR, Pjer

ABELAR, Pjer (ABÉLARD, Pierre), filozof france z (1079-1142). Në Paris dhe Kompjenj dëgjoi ligjeratat e realistit Gijom dë Shampo dhe të nominalistit Roscelini. Herët hapi shkollën e vet dhe në ligjëratat brilante të tij grumbulloheshin nxënësit nga të gjitha viset e Evropës. Duke luftuar në mënyrë të pasionuar kundër irracionalizmit dhe misticizmit (kundërshtari më i ashpër i tij ishte Bernari i Klervosë), përkrah tezën se feja duhet të bazohet para së gjithash në kuptimin racional, se dituria është para religjionit, arsyeja para autoritetit. Në debatin e njohur rreth universalieve mori qëndrim ndërmjetës, duke i konsideruar të njëanshme si tezat e realizmit ashtu edhe të nominalizmit. Diçka universale, e përgjithshme nuk ekziston si reale në vetvete (realizmi), mirëpo nuk është as fjalë boshe; ajo ekziston si koncept (konceptues - dhe për këtë arsye pikëpamja e tij quhet konceptualizëm) para gjërave të veçanta në intelektin hyjnor, pastaj në këto g j ë r a si grumbull i cilësive të tyre të qenësishme dhe pas gjërave si koncept në arsyen njerëzore. Natyra e së përgjithshmes, pra, nuk qëndron në fjalë (voces) por në kuptimin, në domethënien e tyre, në thënien (sermo - kështu që pikëpamja e Abelarit herëherë quhet edhe sermonizëm).



Në planin etik A., para së gjithash, u përpoq të caktonte çka e formon esencën e së mirës, përkatësisht së keqes. Në këtë gjë konsideron se epërsitë ose të metat trupore nuk duhet të jenë relevante nga aspekti etik, mirëpo edhe shpirti ka disa kualitete të caktuara të cilat, meqë ekzistojnë që nga lindja, gjithashtu nuk janë të qenësishme për moralin. As vetë dëshira për të palejueshmen nuk është mëkatare, por vetëm pëlqim që ajo të realizohet. Kriteret vendimtare për të mirën, përkatësisht të keqen janë qëllimi, pëlqimi dhe vetëdija.



Në veprën Sic et non A. i vë ballë për ballë doktrinat e ndryshme të autoriteteve kishtare dhe tregon guximshëm kundërthëniet e tyre reciproke.



Abelari theksoi edhe kërkesën për drejtësinë sociale dhe u kërcënohet njerëzve të fuqishëm shoqërorë me dënime dhe mundime ferri. Kërkoi gjithashtu reformën e shoqërisë, foli për shfrytëzimin dhe padrejtësitë, për nevojën e mbrojtjes së të varferve. «Në interpretimin e ndërgjegjes si mbështetje më të qenësishme të njeriut A. mbrojti të drejtën e individualitetit të njeriut dhe me këtë theksoi kërkesën se megjjthatë të menduarit lirisht vendos mbi thelbin dhe kuptimin e jetës» (B.Boshnjak). Koncili në Soason vendosi më 1121 të digjet vepra e tij Teo-logjia e krishterë, kurse Koncili në Sans në vitin 1141 dënoi tërë doktrinën e tij. Abelari për shkak të dashurisë ndaj Eloizës (është e njohur korrespondeca e tyre) është tredhur dhe është detyruar të tërhiqet në manastirin e St.Denis.



Veprat kryesore: De unitate et trinitate divina; Theologia Christiania (1353, shpesh e ripunuar, botuar edhe me titullin Theologia, por më vonë u përdor titulli Hyrje në teologji - introductio - nuk ekziston te Abelari); Sic et non; Scito te ipsum, përkatësisht Etika; Historia calamitatum; Dialogus inter Judaem; Philosophutn et christianum; Epistolae. Te gjitha vep-rat i botoi V. Kuzeni në Paris (1849-1859).

ABENDROT, Volfgang



ABENDROT, Volfgang (ABENDROTH, Wolfgang), filozof gjerm., sociolog dhe politolog (1906 -) U doktorua në Berlin më 1935, ndërsa nga viti 1937 deri 1941 për shkak të veprimtarisë antifashiste qe internuar në një kamp përqëndrimi. Pas luftës docent në Hale, prof. në Lajpcig, Jenë dhe Marburg. Me orientim marksist, kurse punimet kryesore kanë përmbajtje kritike ndaj kundërthënieve të shoqërisë qytetare.



Veprat kryesore: Wirtschaft, Geselschaft und Demokratie in der Bundesrepublik (1965); Das Grundgesetz (1966); Antagonistische Geselschaft und politische Demokratie (1967).




AJNSHTAJN, Albert


AJNSHTAJN, Albert (EINSTEIN, Albert), fizikan gjerman (1879-1955). Profesor në Cyrih, Pragë dhe Berlin, nga viti 1933 jetoi në SHBA, meqë për shkak të sundimit të tmerrshëm të Hitlerit hoqi dorë nga shtetësia gjermane. Në vitin 1921 fiton Shpërblimin Nobel për fizikë.



Ishte fizikani teorik më i madh i kohës sonë, autor i teorisë së njohur të relativitetit të përgjithshëm dhe special, njeri me koncepte të gjera, pacifist radikal, liberal me pikëpamjet e veta të përgjithshme jetësore. Ajnshtajni dha edhe kritikën më të themeltë dhe më komplete të përfytyrimeve klasike mbi hapësirën dhe kohën (kontraksioni i gjatësisë dhe diletacioni i kohës) dhe me këtë hapi një epokë të re në studimet fizike dhe natyrore-shkencore në përgjithësi.



Duke folur në skicën e vet autobiografike për disa çështje metodologjike dhe parimore të teorisë së relativitetit, A. midis të tjerave, shkruan: «Teoritë konstruktive kanë, përveç aftësisë së adaptimit dhe konkretizimit dhe epërsine se janë të plota; epërsia e teorive të principeve është përsosmëria dhe siguria e bazës. Teoria e relativitetit i takon kësaj kategorie të dytë».



Një varg i tërë i zbulimeve dhe i hipotezave fundamentale të A. Ajnshtajnit kanë rëndësi themelore jo vetëm për zhvillimin e fizikës teorike, por edhe për kozmologjinë dhe kozmogoninë e përgjithshme, ndërsa shumë teza të tij (sidomos për hapësirën dhe kohën) u bënë objekt edhe i diskutimeve të shumta të filozofeve në gjithë botën.



Veprat kryesore : Zur Elektrodynamik bewegter Korper (1905); Grundlage der allgemeinen Relativitatstheorie (1916); The Meaning of Relativiity (1953)




BUDA (Buddha

BUDA (Buddha), ofiq për Siddhartu ose Gantamu (rreth 560 p.e.r. deri 480 p.e.r.). Prijës dhe filozof religjioz. Duke iu përkushtuar meditimit religjioz, hpqi dorë nga pasuria dhe familja dhe vizitoi vendin duke predikuar mësimin e vet. Emrin «Buddha», që do të thotë «i zgjuar», e mori si shenjë të ndriçimit të cilin e përjetoi dhe me të cilin, pasi kuptoi domethënien e realitetit, u zgjua nga ëndrra për jetën. B. nuk shkroi libra për çka ekziston një pasiguri e caktuar lidhur me mësimin etij.
Tezat themelore të mësimit burimor të Budes (të cilat janë ruajtur në formë të të folurit dhe të dialogëve të quajtur sutta) përmbajnë «katër të vërteta fisnike: mbi dhembjen, mbi lindjen e dhembjes, mbi mbarimin e dhembjes dhe mbi rrugën tetëantarëshe që të shpie deri te mbarimi i dhembjes. Sipas Budës, njeriu është «trashëgimtar i veprës së vet», ndërsa qëllim përfundimtar i njohjes është të qetësuarit e dhembjes me anën e çlirimit nga prangat e të ndodhurit. Nirvana (ose nibbaba, mpirje) është mohim i çdo vullneti për jetë, heqje dorë nga të gjitha kënaqësitë (sepse medoemos janë të lidhura me vuajtjet) e cila arri-het nëpërmjet orvajtjes morale «të notimit kundër rrymës». Nirvana është gjendje e shkallës më të lartë të përsosurisë, gjendje pa dëshira, kurse Buda e karakterizon si «as qenie as mosqenie, as qenie dhe mosqenie, as jo- qenie jo - mosqenie». Filozofia e tij pesimiste pati jehonë edhe në rrethin mendor evropien (Shopenhaueri, Dojseni).
Në planin socialetik Buda predikon barazinë e njerëzve dhe çohet kundër kastave të vjetra brahmane. Ai i refuzon edhe ceremonitë fetare dhe askesën religjioze dhe thekson si virtyt para së gjithash mëshirën dhe vetëmo-himin.
Sipas Hirianit (Bazat e filozoflsë indiane) ekzistojnë tri karakteristika qenësore të mendimit budist: 1. Ai është pesimist ngase thelbi i këtij më-simi është se çdo gjë është vuajtje. Njëkohësisht kjo nuk është besim në dëghprimin, meqë ky mendrçn lejon mundësinë që paqja të arribet këtu dhe tani, me çka njeriu në vend që të bëhet viktimë e mjerimit, bëhet fitues i tij. 2. Ai është pozitivist, në atë kuptim se e kundërshton spekulativitetin e pafrenuar i cili para Budës sundonte në lëvizjet shpirtërore të Indisë. Ky mësim në themel përjashton çdo gjë që pozitivisht nuk dihet, kurse hedh poshtë edhe autoritetin e traditës së vedës. 3. Ai është pragmatik, sepse Buda mësonte vetëm atë që ishte e domosdoshme për tejkalimin e mynxyrës, e cila, sipas kuptimit të tij, domi-non në jetë dhe paraqet karakteristi-kën kryesore të tij.
Mësimi i Budes gjatë kohës u përhap shumë dhe në fund u bë religjion botëror. B. hyn në radhën e personaliteteve më të mëdha të jetës shpirtëro-re, madje jo vetëm të kulturës indiane, kurse pasardhësit e tij mund të gjenden në pjesët më të largëta të konti-nentit aziatik. Për këtë arsye shumë njerëz konsiderojnë se «për pjesën më të madhe të Lindjes budizmi nuk ka qenë asgjë më pak fuqi shtytëse të kul-turës se krishterimi në Perëndim».
Shpeshherë, në kundërshtim me mësimin e Budës, sekte të ndryshme budiste humbisnin më vonë në asketi-zëm, misticizëm dhe në një formalizëm religjioz ceremonial. Kështu braktiset fryma filozofike dhe sociale e mësimit të tij, kurse në plan të parë theksohet besimi i vërbët në «zotëri Budën», i cili arrin kulmin në Diviavadanë: «Qielli do të bjerë me hënën dhe me yjet, toka mund të ngrihet me malet dhe pyjet e veta, oqeanet do të thahen, mirëpo fjalët e Budes nuk mund të jenë të gabueshme» (sipas S.Radakrishnanit: Filozofia indiase I.).

FEHNER Gustav Teodor


FEHNER,Gustav Teodor (FECHNER, Gustav Theodor), psikolog, filozof, fizikan dhe estet gjerm. (1801-1887). Profesor në Lajpcig. Orientimi themelor i filozofimit të tij është drejtuar për themelimin e një koncepcioni shkencor-natyror dhe filozofik.Ndonëse kryesisht qëndron në pozitat e botëkuptimit atomistme-kanik të natyrës, konsideronte se materia është vetëm «një anë e njëmendësisë» dhe se pranë saj dhe paralelisht me të ekziston «gjithashtu ana e zgjeruar shpirtërore». Në këtë aspekt mbron tezën sesi çdo gjë ekzistuese posedon shpirtin (jo vetëm kafshët por edhe bimët, madje edhe bota inorganike), mirëpo jo në kuptimin indivi-dual të sistemeve trupore-shpirtërore të mbyllura, por në atë mënyrë që shpirtrat e ulët janë vetëm momente të shpirtit të lartë.Andaj edhe pikpamja e përgjithshme e Fehnerit, me prezencën evidente të tendencës pozitiviste, mund të cilësohet edhe si panteiste. Në fushën e estetikës ai është themelues i së ashtuquajturës estetikë psikologjike, eksperimentale dhe të ashtuquajturën «estetikë nga lartë» spekulative (e cila premisat fillestare i gjen në disa parime më të larta apriore) i kundërvë të ashtuquajturës «estetikë nga poshtë» të tij,e cila niset nga përvoja estetike e veçantë. Në këtë drejtim ndikoi shumë në tërë shkollën e estetëve të orientuar në mënyrë empirike dhe eksperimentale (Mojmani, Koni, Bekeri, Kirhmani e të tjerë), mirëpo rezultatet e këtij drejtimi - që ka ithtarët e vet edhe në kohën tonë -disproporcionalisht janë më të vogla se ambiciet e vërteta të kësaj rryme, e cila mendoi të shkaktonte revolucion në estetikë. Ky themelues dhe «babai i estetikës së kohës së re», i cili me gjithë «diturinë» dhe «ekzaktësinë» e hulumtimeve të veta eksperimentale (nga të cilat u përpoq të zbulonte ligjet e të pëlqyerit) ishte edhe fetar dhe pohoi se bukuria «del medoemos nga perëndia», nuk ishte as në nivelin e atyre sistemeve të tij bashkëkohore «nga lart», të cilat mendonte t'i hedhë poshtë definitivisht si vjetërsirë idealiste-filozofike dhe spekulative. Kritikën e suksesshme të disa tezave të tij e dha B. Kroçe.
Në fushën e psikologjisë është i njohur formulimi i tij i eksperimenteve të Veberit mbi rapartin ndërmjet cytjes dhe ndijimit. Ky ligj që është i njohur me emrin e ligjit të Veber-Fehnerit - thotë: Për t'u shtuar ndijimet me progresion aritmetik, cytjet e tyre përkatëse duhet të rriten me progresion gjeometrik.

Veprat kryesore: Ober das hochste Gut (1846); Uber die physikalische und philosophische Atomenlehre (1855); Elemente der Psychophysic (1 vëll. 1860); Ober die Seelenfrage (1861); Zur experimentalen Asthetik ( 1 87 1 ) ; Vorschule der Asthetik (2 vëll. 1876); Uber die psychischen Massprinzipien und das Webersche Gese/z(1887).





FROJD, Zigmund



FROJD, Zigmund (FREUD, Sigmund), psikolog dhe psikiatër austriak. Themelues i psikanalizës. Nga viti 1932 profesor në Vjenë, kurse në vitin 1928 për shkak të hitlerianëve emigroi. Teoria e tij mbi jetën psikike ndi-koi jo vetëm në zhvillimin e psikologjisë (Adleri, Jungu e tjerë), por me modifikime të ndryshme dhe korrektura të shumta është e pranishme edhe në disa teza filozofike deri në kohën tonë (E. Fromi, H. Markuze e tjerë), ndonëse vetë Frojdi refuzonte vendosmërtisht që t'i atribuohet çfarëdo intence filozofike koncepcionit të tij «natyror-shkencor». Nocioni i nënvetëdijes është kategori fundamentale e psikanalizës së tij. Duke konsideruar se baza e tërë jetës është në sferën e cila është krijuar duke prapsur instinktin (para së gjithash ate libidino në sferën e nënvetëdijes, ai pohon se pikërisht kjo sferë qenësisht përcakton të gjitha aktet tona të vetëdijshme. Të prapsurit, mosplotësimi i kënaqësisë së plotë të instinkteve seksuale rezulton me neuroza të ndryshme, ekscese patologjike, gabime në shkrim dhe në të folur e tjera. Zbulimi i sferës së nënvetëdijshme, që i takon Frojdit, pa-raqet një zbulim jashtëzakonisht të rëndësishëm, relevant sidomos për shpjegimin më të thellë të disa feno-meneve jo vetëm psikike por edhe të përgjithshme kulturore.
Me zmbrapsjen e instinktit libidinoz në të vërtetë nuk krijohen medoemos neurozat: në manifestimet e sub-limuara të instinktit të paplotësuar shfaqet për shembull arti. Artisti kryesisht, për shkak të nevojave të fuqishme instinktive është i paaftë të gjendet në realitetin praktik: andaj i drejtohet botës së imagjinatës dbe në të gjen kompensimin për plotësimin e drejtpërdrejtë të dëshirave të veta. Nga kjo botë fiktive e artit nuk është larg shpeshherë rruga deri te neurozat. Mirëpo artisti me anën e mekanizmit mbrojtës, domethënë rne anën e aftësive të sublimimit - ndonëse ka pësuar disfatë në jetë dhe e ndien veten të vetmuar - prapëseprapë gjen ngushëllim në faktin se u ofron ngushëllim joartistëve. Ndërkaq, bukuria në vetvete nuk u takon qëllimeve të drejtpërdrejta të artistit: për të pikërisht janë të rëndësishme problemet jetësore; bukuria i shërben vetëm si armë për mbrotje dhe për lehtësimin e vështërsive. Neurotikët nuk e kanë këtë armë, kështu që u bëhet «e pamundur rruga në realitet».
Në ëndrrat si dhe në religjionet dhe mitet manifestohet gjithashtu bota e dëshirave të parealizueshme, të prapsura. Gjithë simbolika që krijohet pikërisht për shkak të censurës dhe të pamundësisë që të shfaqen drejtpër-drejt impulset libidinoze (këta censorë nuk flenë as në kohën e ëndrrave) mund të kuptohet duke i reduktuar në format e veta të pacensuara. Shpjegimet e ëndrrave zbulojnë dëshirat dhe qëllimet sekrete, madje edhe atëherë kur iluzorisht duken se janë,të karakterit të kundërt.
Impulsi themelor dhe thelbi i gjithë mësimit të Frojdit si dhe i një serie veprash teorike të jashtëzakonshme të tij qëndron në synimin e tij që sa më shumë të eliminohet censura e përhershme, e cila pengon të shprehurit e lirë të impulseve, që këta të depërtojnë pa pengesa nga burgjet e tyre, që të shprehet në mënyrë autentike njeriu i vërtetë, burimor dhe jo i rremë dhe hipokrit, që në asociacionin e drejtpërdrejtë të zbulohen gjurmat e veprimeve jonjerëzore të njeriut. Andaj metoda fundamentale e shërimit psikanalitik qëndron në faktin që duke i bërë të vetëdijshme elementet e ndryshme nga nënvetëdija që shfaqen te pacienti (shpesh për shembull edhe në format simbolike në ëndrra), të zbulohen shkaqet e vërteta të neurozave me anën e asociacioneve të lira dhe nëpërmjet bisedave. Teoria e tij mbi Egon, mbi kompleksin e Edipit, mbi ëndrrat, mbi shkaqet e ndryshme të pervezioneve, mbi krijimin dhe përjetimin e artit, shpjegimi i tij i totemit dhe i tabusë, si dhe një seri e tërë tezash mbi strukturën psikike dhe sociale të popujve primitivë, patën (dhe në një masë të caktuar kanë edhe sot) ndikim jashtëzakonisht të madh në shumë vazhdues dhe popullarizatorë të psikanalizës në gjithë botën dhe në fusha të ndryshme shkencore (nga psikologjia, psikiatria deri te sociologjia, estetika dhe filozofia e kulturës). Ndërkaq, sot njëkohësisht provohet edhe një seri e tërë e njëanshmërive dhe i tezave joshkencore, të ndera dhe të pavërtetuara dhe i teprimeve plauzibile me të cilat, duke reduktuar tërë jetën në elementet e instinkteve libidi-noze, janë të pasura veprat e Frojdit. Të gjitha kryeveprat e Frojdit janë përkthyer në serbokroatishte, sidomos në «Odabrana dela Sigmunda Frojda», Matica Srpska, në VIII vëll.: I Psihopatologija svakodnevnog zivota; II Lfvod u psihoanaJizu; III Dosetka i njen odnos prema nesvesnom; IV O seksuainoj teoriji; Totem i tabu; V Iz kulture i umetnosti(Sumanutost i snovi u Gradivi V. Jensena; Jedna uspomena iz detinjstva Leonarda da Vinci-ja; Mikelandelov Mojsije; Dostojev-ski i oceubistvo; Nelagodnost u kultu-ri); VI Tumaëenje snova I; VII Tuma-denje snova II; VIII Autobiografija; Nova predavanja za uvodenje u psi-hoanalizu.
FROJD, Zigmund (FREUD, Sigmund), psikolog dhe psikiatër austriak. Themelues i psikanalizës. Nga viti 1932 profesor në Vjenë, kurse në vitin 1928 për shkak të hitlerianëve emigroi. Teoria e tij mbi jetën psikike ndi-koi jo vetëm në zhvillimin e psikologjisë (Adleri, Jungu e tjerë), por me modifikime të ndryshme dhe korrektura të shumta është e pranishme edhe në disa teza filozofike deri në kohën tonë (E. Fromi, H. Markuze e tjerë), ndonëse vetë Frojdi refuzonte vendosmërtisht që t'i atribuohet çfarëdo intence filozofike koncepcionit të tij «natyror-shkencor». Nocioni i nënvetëdijes është kategori fundamentale e psikanalizës së tij. Duke konsideruar se baza e tërë jetës është në sferën e cila është krijuar duke prapsur instinktin (para së gjithash ate libidino në sferën e nënvetëdijes, ai pohon se pikërisht kjo sferë qenësisht përcakton të gjitha aktet tona të vetëdijshme. Të prapsurit, mosplotësimi i kënaqësisë së plotë të instinkteve seksuale rezulton me neuroza të ndryshme, ekscese patologjike, gabime në shkrim dhe në të folur e tjera. Zbulimi i sferës së nënvetëdijshme, që i takon Frojdit, pa-raqet një zbulim jashtëzakonisht të rëndësishëm, relevant sidomos për shpjegimin më të thellë të disa feno-meneve jo vetëm psikike por edhe të përgjithshme kulturore.
Me zmbrapsjen e instinktit libidinoz në të vërtetë nuk krijohen medoemos neurozat: në manifestimet e sub-limuara të instinktit të paplotësuar shfaqet për shembull arti. Artisti kryesisht, për shkak të nevojave të fuqishme instinktive është i paaftë të gjendet në realitetin praktik: andaj i drejtohet botës së imagjinatës dbe në të gjen kompensimin për plotësimin e drejtpërdrejtë të dëshirave të veta. Nga kjo botë fiktive e artit nuk është larg shpeshherë rruga deri te neurozat. Mirëpo artisti me anën e mekanizmit mbrojtës, domethënë rne anën e aftësive të sublimimit - ndonëse ka pësuar disfatë në jetë dhe e ndien veten të vetmuar - prapëseprapë gjen ngushëllim në faktin se u ofron ngushëllim joartistëve. Ndërkaq, bukuria në vetvete nuk u takon qëllimeve të drejtpërdrejta të artistit: për të pikërisht janë të rëndësishme problemet jetësore; bukuria i shërben vetëm si armë për mbrotje dhe për lehtësimin e vështërsive. Neurotikët nuk e kanë këtë armë, kështu që u bëhet «e pamundur rruga në realitet».
Në ëndrrat si dhe në religjionet dhe mitet manifestohet gjithashtu bota e dëshirave të parealizueshme, të prapsura. Gjithë simbolika që krijohet pikërisht për shkak të censurës dhe të pamundësisë që të shfaqen drejtpër-drejt impulset libidinoze (këta censorë nuk flenë as në kohën e ëndrrave) mund të kuptohet duke i reduktuar në format e veta të pacensuara. Shpjegimet e ëndrrave zbulojnë dëshirat dhe qëllimet sekrete, madje edhe atëherë kur iluzorisht duken se janë,të karakterit të kundërt.
Impulsi themelor dhe thelbi i gjithë mësimit të Frojdit si dhe i një serie veprash teorike të jashtëzakonshme të tij qëndron në synimin e tij që sa më shumë të eliminohet censura e përhershme, e cila pengon të shprehurit e lirë të impulseve, që këta të depërtojnë pa pengesa nga burgjet e tyre, që të shprehet në mënyrë autentike njeriu i vërtetë, burimor dhe jo i rremë dhe hipokrit, që në asociacionin e drejtpërdrejtë të zbulohen gjurmat e veprimeve jonjerëzore të njeriut. Andaj metoda fundamentale e shërimit psikanalitik qëndron në faktin që duke i bërë të vetëdijshme elementet e ndryshme nga nënvetëdija që shfaqen te pacienti (shpesh për shembull edhe në format simbolike në ëndrra), të zbulohen shkaqet e vërteta të neurozave me anën e asociacioneve të lira dhe nëpërmjet bisedave. Teoria e tij mbi Egon, mbi kompleksin e Edipit, mbi ëndrrat, mbi shkaqet e ndryshme të pervezioneve, mbi krijimin dhe përjetimin e artit, shpjegimi i tij i totemit dhe i tabusë, si dhe një seri e tërë tezash mbi strukturën psikike dhe sociale të popujve primitivë, patën (dhe në një masë të caktuar kanë edhe sot) ndikim jashtëzakonisht të madh në shumë vazhdues dhe popullarizatorë të psikanalizës në gjithë botën dhe në fusha të ndryshme shkencore (nga psikologjia, psikiatria deri te sociologjia, estetika dhe filozofia e kulturës). Ndërkaq, sot njëkohësisht provohet edhe një seri e tërë e njëanshmërive dhe i tezave joshkencore, të ndera dhe të pavërtetuara dhe i teprimeve plauzibile me të cilat, duke reduktuar tërë jetën në elementet e instinkteve libidi-noze, janë të pasura veprat e Frojdit. Të gjitha kryeveprat e Frojdit janë përkthyer në serbokroatishte, sidomos në «Odabrana dela Sigmunda Frojda», Matica Srpska, në VIII vëll.: I Psihopatologija svakodnevnog zivota; II Lfvod u psihoanaJizu; III Dosetka i njen odnos prema nesvesnom; IV O seksuainoj teoriji; Totem i tabu; V Iz kulture i umetnosti(Sumanutost i snovi u Gradivi V. Jensena; Jedna uspomena iz detinjstva Leonarda da Vinci-ja; Mikelandelov Mojsije; Dostojev-ski i oceubistvo; Nelagodnost u kultu-ri); VI Tumaëenje snova I; VII Tuma-denje snova II; VIII Autobiografija; Nova predavanja za uvodenje u psi-hoanalizu.

DARVIN, Çarls (DARWIN, Charles)


DARVIN, Çarls (DARWIN, Charles), natyralist anglez (1809-1882). Ndikoi shumë në gjithë botëkuptimin e ri natyror dhe shkencor me teorinë e njohur dhe epokale të tij mbi lindjen dhe ndryshimin e llojeve, me të cilën tre-goi evolucionin organik dhe shpjegoi historinë e qenieve të gjalla nga format më të thjeshta të jetës. Nga faktet e ndryshimeve të jetës organike dhe të kushteve të vështira të ruajtjes së llojeve, Darvini paraqiti edhe parimin e seleksionit, të zgjedhjes së më të fuqishëmve në luftë për jetë dhe për ekzistencë (struggle for life). Ky parim, i bartur në mënyrë jokritike në të gjitha fenomenet, dhe sidomos në shoqëri, pati në shumë koncepte evolucioniste dhe filozofike, para së gjithash, në koncepcionet sociologjike (i ashtuquajturi darvinizëm social) shumë ithtarë, madje dhe disa «teoricienë» racistë.
Me problemin e të bukurit Darvini u mor para së gjithash nga aspekti i biologjisë. Njëkohësisht ai theksoi sesi ndenja për të bukurën është jashtëzakonisht e fuqishme edhe te popujt primitivë, dhe kështu është e mbicaktuar edhe ndaj disa nevojave madje edhe themelore vituale. Kështu, te këta edhe rrobat punohen më tepër për shkak të stolisjes sesa për arsye të mbrojtjes dhe nxehtësisë.

Veprat kryesore: On the Origin of Species by Means of Natural Selection (1839); The Variation of Animals and Plants under Domestication (1866); The Descent of Man and Selection in Relation to Sex (1871); The expression ofthe Emotion (1872).




ABUBAKËR

ABUBAKËR (emri i vërtet Ibn Tofal), filozof arab (rreth 1100-1185). Ithtar i Avempases. Autor i romanit filozofik I gjalli, i biri i të Zgjuarit, në të cilin paraqet zhvillimin intelektual të njeriut që është internuar në një ishull të vetmuar dhe gjendet jashtë të gjitha marrëdhënieve historiko-shoqërore. Në ekstazë, sipas Abubakërit, njeriu bashkohet me perëndinë dhe kështu zhduket ndryshueshmëria dhe shumëkuptimësia e gjërave, gjithçka bëhet një. Bashkimi me perëndinë sjell lumturi ndërsa largimi nga ajo vetëm mundime.



Veprat (ndër të cilat edhe I gjalli, i biri i të Zgjuarit) i botoi dhe i përktheu nga arabishtja Pons Boigues në Saragosë (1900).